ارزش ها و ضد ارزش های کلیدی

یکی از واژه هایی که در قرآن، به ویژه در سخنان و دستورالعمل ها و هشدارهای پیامبر اعظم (صلّی الله علیه و آله) و امامان (علیهم السلام) به شکل گسترده به کار برده شده، عنوان و واژه «مفتاح» است که در زبان فارسی به معنا و مفهوم «کلید» است.
واژه شناسان در معنای این لغت چنین گفته اند:
فتح الباب: خلاف اغلقه؛ در را باز کرد، خلاف بستن.
المفتاح: آلة الفتح (1)؛ ابزار گشودن و باز کردن.
المفتاح: الذی یغلق به المغلاق و المفتح مثله. جمع الاول: مفاتیح و جمع الثانی: مفاتح (2)؛ مفتاح، یا مفتح، ابزار و وسیله باز نمودن درب بسته است. واژه های جمع آن، مفاتیح و مفاتح است.
در فرهنگ نامه های فارسی، «کلید» را چنین معنا کرده اند: ابزاری که بدان قفل را گشایند و ببندند.(3)
به هر حال واژه کلید در عرف و فرهنگ عامّه، به ابزاری گفته می شود که درب بسته را با آن باز نمایند، که قهراً تمام آنچه در درون آن مکان قرار دارد، بر روی انسان گشوده، و در اختیار او قرار می گیرد و در حیطه قدرت و توان و تصرف او واقع می شود.
کاربرد این مفهوم بیشتر در اموری است که دارای بُعد مادی و در حوزه امور مادی است و به گونه ای در حوزه امور معنوی و غیر مادی نیز به کار می رود. به عنوان نمونه، آنچه در حوزه تأمین سعادت و خوشبختی و خیر و صلاح و خوشی و وسعت رزق و نیز کارهایی که باعث شقاوت، بدبختی، ذلّت و خواری چه از نظر فردی و چه اجتماعی (خوبی ها و بدی های کلیدی و اساسی) گفته می شود.
گاهی از انسان عمل نیکی انجام می پذیرد که بازتاب و شعاع آن در جامعه؛ وسیع و اثر و تأثیرش گسترده است؛ لذا به این عمل، یک کار و فعل «کلیدی» می گویند.
در نقطه مقابل، ممکن است یک کار ضدّ ارزشی از کسی صادر شود که تأثیر منفی و آسیب های آن، چنان جدی باشد که می تواند سرنوشت یک فرد و یا جامعه را رقم بزند.
در این نوشتار، ارزش ها و ضدّ ارزش های کلید که در زبان و فرهنگ اهل بیت عصمت (علیهم السلام) بازگو شده، به خوانندگان محترم ارائه می شود.

الف)ارزش های کلیدی

پرداخت خُمس

حضرت صاحب الزّمان (عج) درباره خمس می فرماید: «فانّ اخراجه مفتاح رزقکم و تمحیص ذنوبکم؛ (4) پرداخت خمس، نه تنها باعث کاستی و کم شدن ثروت شما نمی شود بلکه کلید رزق و باعث برکت و فزونی مال شما و باعث زدوده شدن گناهان شما می شود».

صدقه دادن

امام صادق (علیه السلام) می فرماید: «اما علمت انّ لکل شیء مفتاحاً و مفتاح الرزق الصدقة؛ (5) مگری نمی دانی که برای هر چیزی کلیدی است و کلید فزونی ثروت و رزق، دادن صدقه است؟!».

زهد

امام صادق (علیه السلام) فرموده است: «الزهد مفتاح باب الاخرة و البرائة من النار؛ (6) زهد ورزیدن در دنیا و بی میلی به آن، کلید درب بهشت و آخرت، و سبب دوری از آتش جهنم است».

هدیه دادن

پیامبر اعظم (صلّی الله علیه و آله) می فرماید: «نعم الشیءٌ الهدّیة، فانّها مفتاح الحوائج؛ (7) اهدا نمودن مال، [البته برای رضا و خشنودی خداوند متعال و خشنود نمودن یک انسان] کار نیک و پسندیده ای است، و کلید باز شدن مشکلات و برآورده شدن نیازهای انسان است».

دعا کردن

حضرت امیرمؤمنان (علیه السلام) می فرماید: «الدعاء مفاتیح النجاح و مقالید الفلاح؛ (8) دعا کردن به درگاه خدا، از کلیدهای نجات و راز موفقیت و بهروزی و گنجینه های رستگاری است».

گریستن در محضر خدا

رسول اکرم (صلّی الله علیه و آله) می فرماید: «البکاء من خشیة الله مفتاح الرحمة و مصباح الظلمة؛ (9) گریستن از ترس خشم و عذاب حق تعالی، کلید رحمت الهی و چراغ تاریکی ها است».

تقوا و پرهیزکاری

امیرمؤمنان (علیه السلام) می فرماید: «فانّ تقوی الله مفتا سداد و ذخیرة معاد و عتق من کل ملکةٍ؛ (10) همانا بیم و ترس از خدا، کلید راستی و درستی و استقامت در راه دین و ذخیره قیامت و عامل نجات از هر گونه ذلت و خواری و بندگی هوای نفس است».

صبر و پایداری

امام صادق (علیه السلام) می فرماید: «فانّ الصبر مفتاح الفرج؛ (11) شکیبا و صبور بودن، کلید گشایش در زندگی و رفع مشکلات است».

توکل بر خدا

امام جعفر صادق (علیه السلام) فرموده است: «جعل الله التوکّل مفتاح الایمان؛(12) خداوند، توکل بر خودش را کلید باب ایمان قرار داده است».

نماز

حضرت رسول اکرم (صلّی الله علیه و آله) می فرماید: «مفتاح الجنة الصلوة؛(13) کلید رسیدن به بهشت، فریضه نماز است».

پاکی روح

پیامبر اکرم (صلّی الله علیه و آله) فرموده: «مفتاح الصلوة الطهور؛ (14) کلید ورود به نماز، طهارت داشتن (وضو و غسل) است».

تکبیرة الاحرام

حضرت صادق (علیه السلام) می فرماید: «فانّ مفتاح الصلوة التکبیر؛ (15) کلید نماز، گفتن تکبیرة الاحرام است».

آب

امام صادق (علیه السلام) می فرماید: «انّ الله قد جعل الماء مفتاح قربه و مناجاته؛(16) خداوند، آب را کلیدی برای نزدیکی و راز و نیاز با خودش قرار داده است».

سؤال و پرسش

همواره یکی از علل و عوامل پیشرفت دانش بشر، میل به پرسش و انگیزه ی سؤال بود. چیزی را که نمی دانسته، می پرسیده و این نردبان ترقی علم است.
امام صادق (علیه السلام) می فرماید: «الا انّ مفتاح العلم، السؤال؛ (17) همانا کلید اساسی پیشرفت دانش، پرسیدن است».

علی بن ابیطالب (ع)

در حدیثی قدسی آمده که خداوند فرموده است: «علیٌّ مفتاح الجنّة، اقسم بعزّتی ان ارحم من تولّاه و اعذّب من عاداه؛ (18) علی (علیه السلام) کلید بهشت است. سوگند به عزّتم! مهربانی کنم با کسی که علی را دوست داشته باشد و عذاب نمایم کسی را که با علی دشمنی کند».

فهم دین و معارف اسلامی

امام صادق (علیه السلام) می فرماید: «تفقّهوا فی دین الله فانّ الفقه مفتاح البصیرة و تمام العبادة؛(19) معارف و احکام دین (اسلام) را فهم کنید و به آنها آگاه شوید؛ زیرا دانستن دین و شناخت آن، کلید درک عمیق و تمام و کمال عبادت و پرستش خداوند است».

یقین

امام صادق (علیه السلام) می فرماید: «مفتاح الغنی الیقین؛ (20) کلید کسب ثروت و دارایی، داشتن یقین است».

تواضع و فروتنی

امام علی (علیه السلام) می فرماید: «مفتاح الشرف التواضع؛ (21) کلید عزّت و بزرگی و جایگاه بلند [نزد خدا و مردم]، تواضع و فروتنی است».

ذکر «لا اله الّا الله»

امام صادق (علیه السلام) می فرماید: «ثمن الجنّة لا اله الّا الله و مفتاح الجنّة لا اله الّا الله؛(22) بها و قیمت بهشت، ذکر شریف لا اله الّا الله و کلید رسیدن به بهشت نیز گفتن لا اله الّا الله است». البته همراه اخلاص و رعایت شرائط دیگر آن.

ذکر «لا حول و لا قوة الّا بالله»

حضرت صادق (علیه السلام) فرمود: «لاحول و لاقوة الّا بالله، مفتاح الفرج؛ (23) ذکر لاحول و لاقوه الّا بالله، کلید گشایش و برآورده شدن نیازها است».

راستگویی و دادن امانت

امام صادق (علیه السلام) در سفارش به پیروان خود فرموده است: «علیکم بصدق الحدیث و اداء الامانة الی البرّ و الفاجر و فانهما مفتاح الرزق؛ (24) بر شما باد به سخن راست گفتن و پرداختن امانت، چه در ارتباط با انسان های نیکوکار و چه زشت کردار؛ زیرا این دو، کلید رزق و روزی و برکت است».

ب)ضدّ ارزش های کلیدی

حبّ دنیا

یکی از آسیب های جدّی برای خوشبختی انسان و جامعه، میل شدید و بی مهار به جاه و جلال و ثروت و مقام های دنیوی است. حضرت صادق (علیه السلام) می فرماید:
«حبّ الدنیا و هو مفتاح کل سیئة و رأس کل خطیئة؛ (25) رغبت و علاقه بی حد و حصر به دنیا، کلید هر گناه و بنیاد هر لغزش است».

تکدّی گری

یکی از کارهای ضد ارزشی که در اسلام محکوم و از آن مذمت شده، گدایی نمودن و دست دراز کردن به سوی مردم است. حضرت رضا (علیه السلام) می فرماید:
«المسئلة مفتاح البؤس؛ (26) گدایی کردن و از مردم طلب نمودن، کلید بدبختی و ذلّت و خواری است».

طمع ورزیدن

یکی از خصلت های نکوهیده و زشت، این است که انسان نسبت به مال دیگران طمع داشته باشد. امام کاظم (علیه السلام) می فرماید:
«انّ الطمع مفتاح الذلّ و اختلاس العقل؛ (27) طمع و چشم داشتن به مال و مکنت و دارایی دیگران، کلید هر گونه ذلت و خواری و باعث ربوده شدن عقل و خرد انسانی است».

حرص

طلب دنیا، کوشش برای به دست آوردن رزق و روزی از ممرّ و مسیر حلال، از ارزش های متعالی انسانی است. اما حرص و تلاش بی حد و حصر، چه از راه حلال و چه حرام، ضدّ ارزش است و باعث سقوط انسان از جایگاه رفیع او می شود؛ لذا حضرت علی (علیه السلام) می فرماید:
«الرغبة مفتاح التعب؛ (28) علاقه مندی به دنیا و زرق و برق آن و کوشش فراوان برای جمع آوری مال، کلید هر گونه رنج های روحی [و دغدغه های پایان ناپذیر بشری] است».

شراب خواری

یکی از بدترین و نارواترین اعمال انسان، نوشیدن مسکرات است. امام صادق (علیه السلام) می فرماید:
«شرب الخمر مفتاح کل شرّ ان الخمر رأس کلّ اثم؛ (29) خوردن شراب و مایع مست کننده و زائل کننده عقل، کلید هر بدی و شراب خواری، بنیاد و بنیان هر گناه است».

غضب و خشم

هر انسانی در زندگی و در برخورد با دیگران احیاناً دچار غضب و خشم می شود. کسی که بتواند حالت خشم را کنترل و بر آن مسلّط شود، از خطر و ضرر و زیان مصون می ماند و در واقع «جهاد
با نفس» انجام داده؛ ولی اگر از کنترل عقل و منطق خارج شود، بسیار مخرّب و خطرناک است. امام صادق (علیه السلام) می فرماید:
«الغضب مفتاح کل شرّ؛ (30) غضب و خشم، کلید هر گونه بدی است».

کسالت و تنبلی

راه رسیدن به قله های بزرگ، نشاط و تلاش است و اصل و بنیاد هر گونه عقب ماندگی ــ چه فردی و چه اجتماعی ــ تنبلی و بی حوصله بودن است. امام محمد باقر (علیه السلام) می فرماید:
«ایاک و الکسل و الضجر فانّهما مفتاح کل شرّ؛ (31) از کسالت و بی حوصلگی و خستگی بپرهیزید و آنها را از خود طرد کنید؛ چون این دو، کلید هر گونه بدبختی و تیره روزی است».

بی تدبیری

پیشوایان معصوم به رهروان و شیعیان خود گوشزد می کنند که در کارهای خود، از عنصر تدبیر و تأمل و ژرف نگری غفلت نکنید و آن را به عنوان یک راهکار اساسی در زندگی مدّ نظر داشته باشید. و از بی تدبیری پرهیز کنید که عامل پشیمانی و ذلت و خواری است. امام علی (علیه السلام) می فرماید:
«سوء التدبیر مفتاح الفقر؛ (32) بد مدیریت کردن [زندگی فردی و اجتماعی]، کلید ضعف و فقر و ناتوانی است».

رباخواری

از بدترین رذیلت ها، ربا و نزول خوردن است؛ لذا رسول خدا (صلّی الله علیه و آله) می فرماید:
«الربا مفتاح کل شرّ؛ (33) ربا خوردن (دادن و گرفتن ربا)، کلید هر گونه بدی و زشتی است».

دروغ گویی

به همان اندازه که راست گفتاری ارزش والایی است، دروغ گفتن ضد ارزش و پدیده ای رسوا است. حضرت امام باقر (علیه السلام) می فرماید:
«انّ الله عزّوجلّ للشرّ اقفالاً و جعل مفاتیح تلک الاقفال... الکذب؛ پروردگار تبارک و تعالی برای بدی ها قفل و بند قرار داده و کلیدهای آنها را از جمله دروغ گفتن قرار داده است».(34)

زبان شیطانی

زبان، همانند شمشیر دو لبه است که می تواند ارزش باشد یا ضد ارزش. حضرت صادق (علیه السلام) می فرماید:
«ان هذا اللسان مفتاح خیر و مفتاح شرّ؛ (35) این زبان هم می شود کلید خوبی ها باشد و هم کلید بدی ها، [پس مواظب زبان خود باشید]».

پی‌نوشت‌ها:

1.قاموس المحیط، ج 1، ص 347.
2.مصباح المنیر، ص 133.
3.فرهنگ معین، ج 4، ص 3049.
4.کافی، ج 6، ص 547.
5.همان، ج 3، ص 304.
6.مستدرک الوسائل، ج 16، ص 247.
7.بحارالانوار، ج 70، ص 272.
8.اصول کافی، ج 2، ص 470.
9.مستدرک الوسائل، ج 5، ص 167.
10.نهج البلاغه، ترجمه: محمد دشتی، خ 270؛ بحارالانوار، ج 70، ص 65.
11.بحارالانوار، ج 68، ص 74.
12.مستدرک الوسائل، ج 16، ص 218.
13.غوالی الئالی، ص 332.
14.بحارالانوار، ج 76، ص 344.
15.تهذیب الاخبار، ج 3، ص 370.
16.مستدرک الوسائل، ج 6، ص 233.
17.بحارالانوار، ج 26، ص 358.
18.همان، ج 65، ص 63.
19.همان، ج 6، ص 247.
20.همان، ج 75، ص 9.
21.همان.
22.مستدرک الوسائل، ج 5، ص 364.
23.کشف الغمه،ج 2، ص 657.
24.بحارالانوار، ج 100، ص 27.
25.مستدرک الوسائل، ج 13، ص 68.
26.همان، ج 7، ص 324.
27.همان، ج 13، ص 68.
28.کافی؛ ج 8، ص 68.
29.همان، ج 6، ص 403.
30.همان، ج 2، ص 302.
31.بحارالانوار، ج 75، ص 179.
32.غررالحکم، ص 352.
33.بحارالانوار، ج 74، ص 103.
34.اصول کافی، ترجمه: مصطفوی، ج 4، ص 35.
35.کافی، ج 2، ص 122.

منبع: نشریه فرهنگ کوثر، شماره 84.